«Πολεμικές» συνθήκες στην οικονομία λόγω Ουκρανίας

Του Σπύρου Σταθάκη

Αναπόφευκτη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η εκτίναξη του πληθωρισμού το Φεβρουάριο, σε επίπεδα που είχε να δει η ελληνική οικονομία από το 1996. Η αύξηση των τιμών του φυσικού αερίου, του πετρελαίου, των πρώτων υλών, και των τροφίμων, και οι αναταράξεις στις διεθνείς αγορές, έχουν ως αποτέλεσμα οι πληθωριστικές πιέσεις να ενισχύονται. Το χειρότερο δε είναι, ότι δεν έχουν ενσωματωθεί ακόμη στον τιμάριθμο, οι επιπτώσεις από το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε στη δημοσιότητα η ΕΛΣΤΑΤ, ο πληθωρισμός τον Φεβρουάριο σημείωσε αύξηση 7,2%, από άνοδο 6,2% τον Ιανουάριο και έναντι μείωσης 1,3% τον Φεβρουάριο 2021. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε ένα έτος (Φεβρουάριος 2022 προς Φεβρουάριο 2021), καταγράφηκαν περαιτέρω σημαντικές ανατιμήσεις σε: Φυσικό αέριο (78,5%), Ηλεκτρισμό (71,4%), Πετρέλαιο θέρμανσης (41,5%) και Καύσιμα και λιπαντικά (23,2%).

Παράλληλα, ανατιμήσεις υπήρξαν σε όλο το λεγόμενο «καλάθι της νοικοκυράς», εκτός από το χοιρινό (-1%) και τα αλλαντικά (-2,2%), και συγκεκριμένα σε: Έλαια και λίπη (16,8%), Λαχανικά γενικά (15,2%), Αρνί και κατσίκι (14,4%), Φρούτα νωπά (9,8%), Παρασκευάσματα με βάση το κρέας (8,1%), Πουλερικά (6,8%), Παγωτά (6,5%), Γαλακτοκομικά και αυγά (6%), Ψωμί και δημητριακά (5,9%), Λοιπά τρόφιμα (4,4%), Μοσχάρι (4,2%), Καφέ (4,1%), Ψάρια νωπά (3,6%) και Μεταλλικό νερό- αναψυκτικά-χυμούς φρούτων (1,7%).

Αυξήσεις τιμών σημειώθηκαν και σε: Μεταφορά επιβατών με αεροπλάνο (22,9%), Αυτοκίνητα μεταχειρισμένα (11,5%), Αυτοκίνητα καινούργια (7,6%), Ένδυση και υπόδηση (5,6%), Ελαστικά (4,9%), Μοτοποδήλατα-μοτοσικλέτες (4,4%), Οδοντιατρικές υπηρεσίες (1,1%) και Ενοίκια κατοικιών (0,7%).

«Τρέχουν» προς τα πάνω οι τιμές σε σειρά αγαθών και υπηρεσιών

Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, η αύξηση του γενικού δείκτη τιμών καταναλωτή κατά 7,2% τον Φεβρουάριο προήλθε κυρίως από τις αυξήσεις των δεικτών στις ακόλουθες ομάδες αγαθών και υπηρεσιών:

• 7,1% στην ομάδα «Διατροφή και μη αλκοολούχα ποτά», λόγω αύξησης κυρίως των τιμών σε: ψωμί και δημητριακά, μοσχάρι, αρνί και κατσίκι, πουλερικά, παρασκευάσματα με βάση το κρέας, νωπά ψάρια, γαλακτοκομικά και αυγά, έλαια και λίπη, νωπά φρούτα, λαχανικά (γενικά), παγωτά, λοιπά τρόφιμα, καφέ, μεταλλικό νερό- αναψυκτικά- χυμούς φρούτων. Μέρος της αύξησης αυτής αντισταθμίστηκε από τη μείωση κυρίως των τιμών σε: χοιρινό, αλλαντικά.
• 5,6% στην ομάδα «Ένδυση και υπόδηση», λόγω αύξησης των τιμών στα είδη ένδυσης και υπόδησης.
• 25,4% στην ομάδα «Στέγαση», λόγω αύξησης κυρίως των τιμών σε: ενοίκια κατοικιών, ηλεκτρισμό, φυσικό αέριο, πετρέλαιο θέρμανσης.
• -,1% στην ομάδα «Διαρκή αγαθά- Είδη νοικοκυριού και υπηρεσίες», λόγω αύξησης κυρίως των τιμών σε: έπιπλα και διακοσμητικά είδη, υφαντουργικά προϊόντα οικιακής χρήσης, υαλικά- επιτραπέζια σκεύη και σκεύη οικιακής χρήσης, είδη άμεσης κατανάλωσης νοικοκυριού, οικιακές υπηρεσίες.
• 12,2% στην ομάδα «Μεταφορές», λόγω αύξησης κυρίως των τιμών σε: καινούργια αυτοκίνητα, μεταχειρισμένα αυτοκίνητα, μοτοποδήλατα- μοτοσικλέτες, ελαστικά, καύσιμα και λιπαντικά, εισιτήρια μεταφοράς επιβατών με αεροπλάνο.
• 0,9% στην ομάδα «Εκπαίδευση», λόγω αύξησης κυρίως των τιμών στα δίδακτρα δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.
• 1,7% στην ομάδα «Ξενοδοχεία- καφέ- εστιατόρια», λόγω αύξησης κυρίως των τιμών σε: εστιατόρια- ζαχαροπλαστεία- καφενεία, ξενοδοχεία- μοτέλ- πανδοχεία.

Οι ευρύτερες επιπτώσεις του πολέμου στην Ουκρανία

Επαναλαμβάνουμε ότι στα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ για τον πληθωρισμό του Φεβρουαρίου δεν έχουν ενσωματωθεί οι επιπτώσεις στις τιμές από τον πόλεμο στην Ουκρανία, ο οποίος μετρά ήδη δύο εβδομάδες. Επιπλέον, οι προβλέψεις για την οικονομία ευρύτερα, είτε σε ότι αφορά τον πληθωρισμό, είτε την πορεία του ΑΕΠ, υπόκειται σε σημαντικές αβεβαιότητες και κινδύνους που σχετίζονται με την εξέλιξη της ουκρανικής κρίσης.

Είναι ενδεικτικές οι επισημάνσεις της Τράπεζας της Ελλάδος (ΤτΕ), ότι λίγο πριν από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, ο ρυθμός οικονομικής ανάπτυξης προβλεπόταν για το 2022 στο 5%.Οι παράγοντες που δικαιολογούν τέτοιες προσδοκίες είναι οι εξής:

Πρώτον, η καταναλωτική δαπάνη αναμένεται ότι θα συνεχίσει να αυξάνεται τα δύο επόμενα έτη, με ηπιότερους όμως ρυθμούς, παράλληλα με την αύξηση της απασχόλησης.

Δεύτερον, οι επενδύσεις αναμένεται να αυξηθούν με πολύ υψηλούς ρυθμούς τα δύο επόμενα έτη. Αυτό αποδίδεται στο γεγονός ότι έως το 2029 η Ελλάδα προβλέπεται να λάβει στήριξη ύψους 40 δισ. ευρώ περίπου από το μακροπρόθεσμο προϋπολογισμό της ΕΕ 2021-2027 και 32 δισ. ευρώ από το ευρωπαϊκό μέσο ανάκαμψης Next Generation EU, ενώ παράλληλα αναμένεται και η προσέλκυση ξένων άμεσων επενδύσεων.

Μέχρι το 2026, το αναπτυξιακό αποτύπωμα του Ταμείου Ανάκαμψης της ΕΕ, σύμφωνα με τα υποδείγματα της Τράπεζας της Ελλάδος, είναι περίπου 7% σε όρους συνολικής αύξησης του επιπέδου του πραγματικού ΑΕΠ ενώ ενισχύει τις επενδύσεις πάνω από 22% καθώς και την απασχόληση δημιουργώντας γύρω στις 200.000 θέσεις εργασίας. Και τα φορολογικά έσοδα επίσης θα αυξηθούν γύρω στις 3 ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ. Σημειώνεται επίσης ότι, μεσοπρόθεσμα, η προοπτική υψηλών ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης αποδίδεται όχι μόνο στις αναμενόμενες επενδύσεις που σχετίζονται με το Ταμείο Ανάκαμψης αλλά, ακόμα περισσότερο, στην αύξηση της παραγωγικότητας που θα προκληθεί από τις μεταρρυθμίσεις που προβλέπονται στο Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας «Ελλάδα 2.0».

Τρίτον, η αυξημένη δυνατότητα του τραπεζικού συστήματος να συμβάλει στη χρηματοδότηση αξιόλογων επενδυτικών σχεδίων με βιώσιμα χαρακτηριστικά.

Μεταβάλλονται οι οικονομικές συνθήκες

Τώρα όμως, οι επιπτώσεις στην παγκόσμια οικονομία και στις αγορές χρήματος και κεφαλαίου του πολέμου στην Ουκρανία, καθώς και η επιτάχυνση του πληθωρισμού δημιουργούν ένα περιβάλλον αυξημένης αβεβαιότητας για την πορεία της οικονομία. Όπως επισημαίνει η ΤτΕ, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία δημιουργεί μία σοβαρή διαταραχή από την πλευρά της προσφοράς, η οποία επηρεάζει αρνητικά την παραγωγή και αυξάνει ιδιαίτερα τις τιμές της ενέργειας οι οποίες είναι πιθανόν να αυξηθούν ακόμη περισσότερο στο μέλλον.

Η συνέχιση των πληθωριστικών πιέσεων στις τιμές εισαγομένων θα μπορούσε να περιορίσει την ιδιωτική κατανάλωση και τη δυναμική της ανάπτυξης. Για τα νοικοκυριά, ο πληθωρισμός είναι διπλά αρνητικός, διότι μειώνει το πραγματικό τους εισόδημα αλλά και τις πραγματικές αποδόσεις των καταθέσεών τους. Ο πληθωρισμός στην Ελλάδα αλλά και στη ζώνη του ευρώ συνολικά ενισχύθηκε σημαντικά ως αποτέλεσμα κυρίως της εκτίναξης των τιμών της ενέργειας.

Η ουκρανική κρίση και η επίλυσή της είναι πιθανόν να καθυστερήσουν την υποχώρηση του πληθωρισμού σε επίπεδα συμβατά με το στόχο της σταθερότητας των τιμών. Βραχυπρόθεσμα, οι επιπτώσεις της κρίσης αυτής λειτουργούν προς την κατεύθυνση του στασιμοπληθωρισμού, αλλά μεσοπρόθεσμα οδηγούν σε αποπληθωρισμό, σε συνάρτηση βεβαίως με την αποκλιμάκωση της αβεβαιότητας. Επί του παρόντος, δεν γνωρίζουμε πότε και πώς θα επιλυθεί η ουκρανική κρίση, επομένως πρέπει να τηρήσουμε μια προσεκτική στάση καθώς είναι ακόμη πολύ νωρίς για να εκτιμηθεί ο αντίκτυπός της.

Σύμφωνα με την ΤτΕ, η ένταση της νέας σοβαρής διαταραχής θα εξαρτηθεί, μεταξύ άλλων, από την απάντηση της δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η οποία δεν έχει ακόμη καθοριστεί. Μεσοπρόθεσμα, για να μπορέσει η οικονομία να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις και να επιλύσει τα προβλήματα που αντιμετωπίζει, εν μέρει ως κληρονομιά της κρίσης χρέους, ώστε να επιτευχθεί η μετάβαση σε ένα βιώσιμο πρότυπο εξωστρεφούς οικονομικής δραστηριότητας, με την επίτευξη υψηλών αναπτυξιακών ρυθμών για την επόμενη δεκαετία, απαιτείται αποτελεσματική αξιοποίηση των ευρωπαϊκών πόρων, υλοποίηση των μεταρρυθμίσεων που περιλαμβάνονται στο Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, βελτίωση των δημοσιονομικών μεγεθών, αλλά και ενίσχυση της χρηματοδότησης της πραγματικής οικονομίας.

Για την αντιμετώπιση της πανδημίας τα τελευταία δυο χρόνια χρειάστηκε ένα μεγάλο δημοσιονομικό πακέτο στήριξης της οικονομίας με αποτέλεσμα την δημιουργία υψηλών πρωτογενών ελλειμμάτων. H διόγκωση του χρέους λόγω της πανδημίας και ο επιπλέον δανεισμός για τη χρηματοδότηση των υψηλών ελλειμμάτων περιορίζουν σημαντικά τα περιθώρια για δημοσιονομική χαλάρωση την επόμενη περίοδο. Σύμφωνα με την ΤτΕ, η βιωσιμότητα των δημόσιων οικονομικών, μέσω της χάραξης αξιόπιστης μεσοπρόθεσμης δημοσιονομικής στρατηγικής, είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την αναβάθμιση της πιστοληπτικής αξιολόγησης της ελληνικής οικονομίας και την ανάκτηση της επενδυτικής βαθμίδας. Για να επιτευχθεί όμως αυτό χρειάζεται διαφύλαξη της αξιοπιστίας της μεταρρυθμιστής προσπάθειας καθώς και ταχύτερη του αναμενόμενου εξισορρόπηση των δημόσιων οικονομικών.

Πώς θα αντιμετωπιστεί η ενεργειακή κρίση

Επειδή λοιπόν, λόγω του πολέμου στην Ουκρανία, η ενεργειακή κρίση υπάρχει κίνδυνος να μετατραπεί σε σε μια μονιμότερη πληθωριστική πίεση στις πρώτες ύλες και τα βασικά αγαθά, επαναφέροντας τον κίνδυνο του στασιμοπληθωρισμού, η Κομισιόν προωθεί άμεσα δράσεις για τη διασφάλιση επάρκειας ενεργειακού εφοδιασμού της αγοράς και τη συγκράτηση της επιβάρυνσης των καταναλωτών από τις αυξήσεις των τιμών. Ουσιαστικά πρότεινε ένα σχέδιο για να απεξαρτηθεί η Ευρώπη από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα πολύ πριν από το 2030, ξεκινώντας από το φυσικό αέριο, υπό το πρίσμα της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία.

Σχέδιο για σειρά μέτρων

Στο σχέδιο αυτό περιγράφεται επίσης μια σειρά μέτρων για την αντιμετώπιση των αυξανόμενων τιμών της ενέργειας στην Ευρώπη και για την αναπλήρωση των αποθεμάτων φυσικού αερίου για τον επόμενο χειμώνα. Εδώ και αρκετούς μήνες, οι τιμές της ενέργειας στην Ευρώπη είναι αυξημένες, αλλά τώρα το πρόβλημα επιδεινώνεται με την αβεβαιότητα που επικρατεί για τον εφοδιασμό. Το σχέδιο REPower EU θα επιδιώξει τη διαφοροποίηση του εφοδιασμού με φυσικό αέριο, την επιτάχυνση της χρήσης ανανεώσιμων αερίων και την αντικατάσταση του φυσικού αερίου στη θέρμανση και την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας.

Με τον τρόπο αυτόν μπορεί να μειωθεί η ζήτηση της ΕΕ για ρωσικό φυσικό αέριο κατά δύο τρίτα πριν από το τέλος του έτους. Σύμφωνα με την Κομισιόν, η νέα πραγματικότητα όσον αφορά τη γεωπολιτική και την αγορά ενέργειας καθιστά αναγκαία τη δραστική επιτάχυνση της μετάβασης στην καθαρή ενέργεια και την αύξηση της ενεργειακής ανεξαρτησίας της Ευρώπης από αναξιόπιστους προμηθευτές και ασταθή ορυκτά καύσιμα.

Οι εισαγωγές από Ρωσία

Με βάση την υφιστάμενη κατάσταση, η ΕΕ εισάγει το 90% του φυσικού αερίου που καταναλώνει. Το 45% περίπου αυτών των εισαγωγών, σε διάφορα επίπεδα στα κράτη μέλη, προέρχεται από τη Ρωσία. Είναι ενδεικτικό ότι, το 2021, η Ευρωπαϊκή Ένωση εισήγαγε 155 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου από τη Ρωσία, σχεδόν το 40% της συνολικής κατανάλωσης αερίου. Το 25 % περίπου των εισαγωγών πετρελαίου και το 45 % των εισαγωγών γαιάνθρακα της Ευρωπαϊκής Ένωσης προέρχονται επίσης από τη Ρωσία.

Τα προτεινόμενα μέτρα για την ενεργειακή ακρίβεια

Η Επιτροπή επισημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι η «εργαλειοθήκη για τις τιμές της ενέργειας» της Επιτροπής του περασμένου Οκτωβρίου βοήθησε τα κράτη μέλη να μετριάσουν τις επιπτώσεις των υψηλών τιμών στους ευάλωτους καταναλωτές και εξακολουθεί να αποτελεί σημαντικό πλαίσιο για τη λήψη μέτρων σε εθνικό επίπεδο.

Σήμερα η Επιτροπή παρέχει πρόσθετη καθοδήγηση στα κράτη μέλη, επιβεβαιώνοντας τη δυνατότητα ρύθμισης των τιμών σε εξαιρετικές περιστάσεις και καθορίζοντας τον τρόπο με τον οποίο τα κράτη μέλη μπορούν να ανακατανείμουν στους καταναλωτές τα έσοδα που προκύπτουν από υψηλά κέρδη του ενεργειακού τομέα και από την εμπορία δικαιωμάτων εκπομπών.

Νέο προσωρινό πλαίσιο κρίσης

Οι κανόνες της ΕΕ για τις κρατικές ενισχύσεις μπορούν να προσφέρουν στα κράτη μέλη τη δυνατότητα να παρέχουν βραχυπρόθεσμη στήριξη στις επιχειρήσεις που πλήττονται από τις υψηλές τιμές της ενέργειας και να συμβάλουν στη μείωση της έκθεσής τους στην αστάθεια των τιμών της ενέργειας μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα.

Μετά από διαβούλευση σχετικά με στοχευμένες τροποποιήσεις των κατευθυντήριων γραμμών για τις κρατικές ενισχύσεις του συστήματος εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπής, η Επιτροπή θα πραγματοποιήσει επίσης διαβουλεύσεις με τα κράτη μέλη σχετικά με τις ανάγκες και το πεδίο εφαρμογής ενός νέου προσωρινού πλαισίου κρίσης για τις κρατικές ενισχύσεις με σκοπό τη χορήγηση ενισχύσεων σε επιχειρήσεις που πλήττονται από την κρίση, ιδίως σε εκείνες που αντιμετωπίζουν υψηλό ενεργειακό κόστος.

Η Επιτροπή σκοπεύει να υποβάλει, έως τον Απρίλιο, νομοθετική πρόταση με την οποία θα απαιτεί οι υπόγειες εγκαταστάσεις αποθήκευσης φυσικού αερίου σε ολόκληρη την ΕΕ να έχουν πληρωθεί τουλάχιστον έως το 90% της χωρητικότητάς τους έως την 1η Οκτωβρίου κάθε έτους. Η πρόταση συνεπάγεται την παρακολούθηση και τήρηση των επιπέδων πλήρωσης και τη σύναψη ρυθμίσεων αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών μελών. Η Επιτροπή εξακολουθεί επίσης να διεξάγει έρευνα σχετικά με την αγορά φυσικού αερίου, ανταποκρινόμενη στις ανησυχίες σχετικά με πιθανές στρεβλώσεις του ανταγωνισμού από φορείς εκμετάλλευσης, ιδίως από τη Gazprom.

Θέσπιση προσωρινών ορίων τιμών

Για την αντιμετώπιση της εκτόξευσης των τιμών της ενέργειας, η Επιτροπή θα εξετάσει όλες τις πιθανές επιλογές για τη λήψη μέτρων έκτακτης ανάγκης, π.χ. θέσπιση προσωρινών ορίων τιμών, με σκοπό τον περιορισμό της δυνατότητας επηρεασμού των τιμών της ηλεκτρικής ενέργειας από τις τιμές του φυσικού αερίου.

Θα αξιολογήσει επίσης επιλογές για τη βελτιστοποίηση του σχεδιασμού της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας, λαμβάνοντας υπόψη την τελική έκθεση του Οργανισμού Συνεργασίας των Ρυθμιστικών Αρχών Ενέργειας της ΕΕ (ACER) και άλλες συνεισφορές σχετικά με τα οφέλη και τα μειονεκτήματα των εναλλακτικών μηχανισμών τιμολόγησης, με σκοπό η ηλεκτρική ενέργεια να παραμείνει οικονομικά προσιτή, χωρίς να διαταραχθεί ο εφοδιασμός και να πραγματοποιηθούν περαιτέρω επενδύσεις στην πράσινη μετάβαση.